Büyük İskender, filozof Aristo’ya bir mektup yazar ve sorar:
“Ele geçirdiğim topraklardaki insanları, baskı altında tutmak için neler yapmalıyım? Onları sürgüne mi göndereyim, hapse mi atayım yoksa kılıçtan mı geçireyim”
Filozof Aristo, mektuba şöyle cevap verir:
“Onları sürgüne gönderirsen, sürgünde toplanıp sana isyan ederler. Hapse atarsan, hapishaneler militan yuvasına döner ve denetimden çıkar. Kılıçtan geçirirsen, sonraki kuşaklar, intikam hırsıyla büyür ve krallık tahtın sallanır”
Büyük İskender’in aklına gelen hiçbir yönteme onay vermeyen Aristo, kral’a gücünü koruması için, şu öneride bulunur:
“İnsanların arasına, AYRILIK TOHUMLARI ekeceksin ki, birbirleriyle mücadele etsinler, savaşsınlar. Savaştıkça, kendini tabul ettireceksin, ama anlaşmaya giden bütün yolları tıkayacaksın”
Çok kısa bir hikaye oldu sanırım, ama büyük olasılıkla ilginizi çekeceğini düşündüm ve yazdım. Günümüzden binlerce yıl önce ortaya konan bir düşünce, ama unutmayın ki, her ne kadar bizler okuma özürlü olsak ta, günümüzde birçok insan, özellikle Amerika, Avrupa ve diğer gelişmiş ülkelerdeki insanlar; geçmişe yönelik bu tür yazıları büyük bir heyecan ile okuyorlar.
Razgart kasabası, Osmanlı döneminde “Hezargrad” olarak bilinir. Bulgaristan’ın Deliorman olarak isimlendirilen, Türk bölgesindeki bir şehirdir. Tuna nehrinin 80 km. güneyinde bulunur. Kırcali’den sonra, Türk nüfusun en yoğun olarak yaşadığı bir Bulgar şehridir. Buradaki Türk nüfus, resmi rakamlara göre % 30 civarındadır. 1530 yılında yapılan İbrahim Paşa Camisi, İstanbul hariç, Avrupa’nın en büyük camisidir.
Bulgaristan’ın Razgart kasabasında, yoğun olarak Türkler yaşamaktadır. Buradaki Türk mezarlığı: 17 Nisan 1933 tarihinde, Bulgar “Rodna Zaştita (Vatan Savunması)” adlı bir örgüt üyesi, çoğu lise öğrencisi olan, elleri kazmalı-baltalı yüzlerce genç tarafından vahşice tahrip edilir. Bunlar: önce, mezarlık bekçisinin kulübesini yakıp tutuştururlar, bu alevlerin ışığında da, parmaklıkları ve duvarları yıkarak, mezarlığa dalarlar, taşları parçalarlar ve birçok kabirden çıkardıkları cesetleri, kemikleri çevreye saçarak kaçarlar. Bu sırada, büyük bir heyecan ve korku içinde, evlerinden çıkan ve yardım isteyen, mezarlık çevresinde yerleşik Türkler, başvurdukları Bulgar makamlarının hiçbir yardımını görmezler.
Olay Türkiye’de duyulur. Bunun üzerine, İstanbul gençliği harekete geçer ve Milli Türk Talebe Birliği öncülüğünde; protesto mitingleri düzenlenmek istenir, ancak bu konudaki müracaat, resmi makamlarca kabul edilmez.
Bunun üzerine, gençler, 20 Nisan 1933 günü, saat: 17.00’de, gençler, beşer-onar kişilik kafileler halinde, Maçka’daki Bulgar Konsolosluğu önünde toplanırlar. Bu saatte, çevredeki Şişli Terakki ve Fevziye Liselerinin de dağılması ve o okulların öğrencilerinin katılması ile, kalabalık sayısı hızla artar.
Toplulukta, özellikle: Tevfik İleri, Cihad Baban, Lebib Yurtoğlu gibi liderler bulunmaktadır.
Milli Türk Talebe Birliği başkanı Tevfik İleri’nin yaptığı heyecanlı konuşma sırasında, emniyet kuvvetleri kalabalığa müdahale ederler ve gösteri dağıtılır. Ancak: topluluk üyesi gençler, ara sokaklardan ve çeşitli caddelerden ilerleyerek, Feriköy’deki Bulgar mezarlığına giderler. Kısmen duvarı aşarak, mezarlığa girerler. Ancak, misilleme olarak mezarlığı tahrip etmezler, çelenk koyarak oradan ayrılırlar. “Bulgarlar, bizden insanlık ve medeniyet dersi alsınlar. Biz, ölülere hakaret değil, böyle hürmet ederiz” diyerek, içinde bulundukları ruh halini ortaya koyarlar.
Biraz öncede söylediğim gibi, gösterilerin resmi makamlardan izinsiz olarak düzenlenmesi nedeniyle, olaya karışan 80 öğrenciden tutuklanan 23 tanesi, yargılamalar sürerken çıkarılan genel aftan yararlanarak, serbest bırakılırlar.
Bu olayın sonucunda: düşündüklerim şunlar. Bu olayların olduğu dönemde, Atatürk sağ idi. Bu olay: toplumda milli birlik ve beraberlik şuurunun yaratılması, özellikle gençlerin, yasak olmasına rağmen bu tür milli birlik ruhunu sergilemeleri öne çıkmaktadır.
Vagon-Li (Wagons-Lits) şirketi: 1872 yılında, Belçikalı Georges Nagelmackers tarafından kurulmuştur. Avrupa’da, ilk kez, yataklı ve yemekli vagonları, uzun yol için kullanırlar. 1883 yılında, ünlü Doğu Ekspresi ile Paris-İstanbul seferlerini yapmaya başlarlar. 1892 yılında ise, bu Doğu Ekspresi yolcularının konaklaması için, İstanbul-Pera’da, “Pera Palas” yaptırılır.
Evet, yıl 1933. Biraz önce de söylediğim gibi, “Wagon Lits” isimli Fransız şirketinin, İstanbul-Pera ve Karaköy’de iki ofisi bulunuyor. Şirket, Osmanlı döneminden, o güne kadar, yataklı ve yemekli vagonları işlettiğinden, Fransız-Türk’lerden oluşan, karışık personeli bulunmaktadır. Ancak: günümüzde olduğu gibi, Fransızlar, o dönemde de, kendi dillerine büyük önem verdiklerinden, her yerde Fransızca konuşmaktadırlar.
Bu arada: 22 Şubat 1913 tarihinde, Beyoğlu’ndaki bu şirketlerinde, bir gün, orada çalışan Naci Bey isimli Türk memurlardan biri, büyük bir hata yaparak, telefon açtığında, Türkçe konuşur. Bunu duyan Belçikalı Şirket Müdürü Jannoni ise, bu memuru, yanlızca Türkçe konuşması nedeniyle, 25 kuruş para cezası ve 15 gün işten uzaklaştırarak ceza verir.
Haberin 25 Şubat 1933 günü, gazetelerde yayınlanması üzerine, halk ayaklanır ve 24 Şubat 1933 tarihinde, “Milli Türk Talebe Birliği” üyesi öğrencilerden oluşan bir gurup: Galatasaray’da, Teyyare Piyangosunun satıldığı bina ile, Kanzuk Eczanesi arasındaki, Vagonli şirketinin Beyoğlu Şubesi önünde toplanır ve gösteriye başlarlar.
Daha sonra, olaylar büyür: öğrenciler, bu memlekette “Türk ve Türkçe hakimdir” diyerek, ellerine geçirdikleri sopa ve taşlarla camları kırarak büroya girerler. Binada bulunan “Liot Triyestino” ve “Banka Komerciyale İtalyana” levhalarına hiç dokunmazlar.
Büroda; Mustafa Kemal’in duvarda asılı olan resmini aldıktan sonra büroyu tahrip ederler.
Öğrencilerin şirket önünde toplandığını haber alan “Galatasaray Merkez Memurluğu”: bir ihtiyati tedbir olarak, merkezdeki polisleri ve iki arazözü, büronun bulunduğu yere gönderir.
Ancak, gençler, daha sonra: ellerinde “Mustafa Kemal”in resmi ve Türk Bayraklarıyla, “Yaşasın Türkiye, Yaşasın Türkçe” sloganları atarak, Vagon li şirketinin, Karaköy bürosuna gelirler. Burada da, Mustafa Kemal’in duvardaki resmini aldıktan sonra, büroyu tahrip ederler ve İstanbul Valiliğinin önüne gelirler.
Daha sonra, Babailide, gazete binalarının önünde, bir süre daha gösterilerine devam ederler. Cumhuriyet gazetesinin önüne gelindiğinde: Peyami Sefa “Türk diline dil uzatanların dilleri kurusun” diye bağırır. Bir süre daha devam eden tepkiler sonucunda, ellerindeki “Mustafa Kemal” resimlerini Halk evlerine teslim ederler ve dağılırlar.
Gurubun en önünde ise: Tevfik İleri, Peyami Safa ve Cahit Arf gibi tanınmış isimlerin ve arkadaşlarının oluşturduğu heyet bulunur. Olaydan sonra, Pera’daki şirketlerden bir kısmı, Türkçe isim kullanmaya başlarlar.
Yaşanan olaylar üzerine, Şirket, Naci Bey’i yeniden işe başlatır. Ayrıca, Vagon-Li kadrosunun, tamamen değiştirilmesi ve Türk memurların sayısının arttırılması gündeme gelir. “Vatandaş Türkçe konuş” kampanyası başlatılır. Kampanya kısa sürede gelişir ve daha sonra, Vagon-Li ve Osmanlı döneminden kalan birçok yabancı şirket devletleştirilir. Pera Palas Oteli için, şirket yönetimine teşekkür edilir.
Günümüzde, bu şirket, Türkiye dışında, halen faaliyetlerini sürdürmektedir. Ancak, Vagon-Li şirketinin sahibi olan “ACCOR Grup” un, Türkiye’de geniş bir yatırım alanı bulunuyor. 2003 yılında restore edilen “Doğu Ekspresi” ise, turistik amaçlı olarak günümüzde hizmetini sürdürmektedir.
Bu olayda, benim en çok ilgimi çekenler şu oldu: olay tarihinde, Atatürk sağ, Cumhuriyet kurulalı henüz 10 yıl olmuş ve böyle bir olay ortaya çıktığında, devlet kolluk güçlerinden önce, halk olaya müdahale ediyor, kırıyor-döküyor ve devlet kolluk güçleri yanlızca kırılan-döküleni toplamak üzere olay yerine gidiyor. Ayrıca: olaydan hemen önce, Atatürk’ün, Ankara’dan İstanbul’a geldiği ve olay günü, İstiklal Caddesinde, bir gezinti yaptıktan sonra, yeniden Ankara’ya döndüğü söyleniyor. Belki de, muhteşem deha Atatürk, Osmanlı döneminden kalma yabancı sermayeli şirketlerin devletleştirilmesi için, böyle bir olayı gündeme getirmiş olabilir, olabilirmi? Ayrıca, Türk insanının ve özellikle gençliğin, Türk diline sahip çıkması için, bu olay iyi bir fırsat olarak değerlendirilebilirmi?